Γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα & Δημόσια Υγεία

Γενετικά Τροποποιημένοι Οργανισμοί (ΓΤΟ) ή όπως λανθασμένα αποκαλούνται «μεταλλαγμένοι» οργανισμοί, είναι φυτά, ζώα ή μικροοργανισμοί που έχουν προκύψει ύστερα από...
ελεγχόμενη ανθρώπινη επέμβαση στο γενετικό τους υλικό (DNA) με προσθήκη, αφαίρεση ή αποσιώπηση (silencing) γονιδίων (F.A.O., 2001).
Οι ελεγχόμενες αυτές επεμβάσεις έγιναν δυνατές με την πρόοδο των τεχνικών της Γενετικής και Μοριακής Βιολογίας, που οδήγησε στην κατανόηση της φύσης, της λειτουργίας και των χειρισμών του DNA.
Οι σχετικές τεχνικές που εφαρμόζονται για τη μοριακή γενετική τροποποίηση ζωντανών οργανισμών, αποδίδονται με τον όρο «Γενετική Μηχανική» και περιλαμβάνουν :
α) την απομόνωση και κλωνοποίηση των γονιδίων που προσδίδουν επιθυμητά χαρακτηριστικά
β) την εισαγωγή τους στο γονιδίωμα του οργανισμού που θέλουμε να τροποποιήσουμε
γ) την ταυτοποίηση και έκφραση αυτών των γονιδίων στη νέα τους θέση, ώστε να εκδηλωθεί το επιθυμητό χαρακτηριστικό.
Συγκεκριμένα και όσον αφορά τα τρόφιμα, ως γενετικά τροποποιημένα χαρακτηρίζονται εκείνα που περιέχουν, αποτελούνται ή παράγονται από ΓΤO.
Η πλέον διαδεδομένη κατηγορία ΓΤΟ αφορά ποικιλίες ορισμένων φυτών για την παραγωγή νεοφανών τροφίμων και ζωοτροφών, οι οποίες καλλιεργούνται σε αρκετές από τις ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου με εξαίρεση την Ευρώπη (δοκιμαστική χρήση ή και έγκριση εμπορίας περιορισμένων ποσοτήτων) (Εικόνα 1).

Εικόνα 1: Κατάταξη και κατανομή των χωρών που καλλιέργησαν συστηματικά ή σε μικρή κλίμακα 

γενετικά τροποποιημένα φυτά (2006) καθώς και καλλιεργούμενες εκτάσεις ανά τον κόσμο.

Βασικοί στόχοι εφαρμογής της Γενετικής Μηχανικής σε αυτή την περίπτωση είναι :
α) η παραγωγή φυτών που εμφανίζουν ανθεκτικότητα σε εχθρούς και ασθένειες (έντομα, μύκητες, βακτήρια, ιούς, μικροοργανισμούς), καθώς και σε αντίξοες αβιοτικές καταπονήσεις
β) η παραγωγή ΓΤ ποικιλιών φυτών με τροποποιημένα τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά (θρεπτική αξία, γεύση, μεταβολή συστατικών, χρόνου ωρίμανσης, κλπ.).
γ) ΓΤ ποικιλίες φυτών για την παραγωγή νέων εδώδιμων ή φαρμακευτικών προϊόντων (βιοσύνθεση χημικών ουσιών)
δ) Αλλαγή σύστασης ή υπέρ έκφραση βιοχημικών ουσιών (πρωτεΐνες, φαινόλες, υδατάνθρακες)
ε) η παραγωγή εμβολίων/ μονόκλωνων αντισωμάτων σε φυτά
στ) η παραγωγή φυτών με ικανότητες βιοαποικοδόμησης, απορρύπανσης ή παραγωγής βιοκαυσίμων.

Συμβατική Μεθοδολογία Γενετικής Βελτίωσης και Γενετικά τροποποιημένα φυτά (GMO)
Η συμβατική γενετική βελτίωση φυτών και ζώων είναι μια μακροχρόνια διαδικασία διασταυρώσεων, αξιολόγησης και μεθοδικής επιλογής μέσα στα πλαίσια και τους περιορισμούς που έχουν τεθεί από την ίδια τη φύση. Αντίθετα, η Γενετική Μηχανική (ΓΜ) δρα με ταχύτητα ώστε να επιτελέσει γενετικές μεταβολές που μπορούν να αλλάξουν δραστικά τον φαινότυπο και τις ιδιότητες ενός οργανισμού. Με τη χρήση των μεθόδων της Γενετικής Μηχανικής δίδεται η δυνατότητα να προσθέσουμε, να αφαιρέσουμε ή να αδρανοποιήσουμε ένα ή περισσότερα γονίδια μεταφέροντας γενετικές πληροφορίες από ένα είδος σε ένα άλλο ή ακόμη και να ξεπεράσουμε τα φράγματα που υπάρχουν μεταξύ οργανισμών διαφορετικού επιπέδου (οικογένεια /γένος ή και ευκαρυωτικοί / προκαρυωτικοί) (http//efsa.eu.int).
Πιθανές επιπτώσεις και προβληματισμοί
Ο προβληματισμός που αφορά στη χρήση γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών αλλά και στην κατανάλωση προϊόντων που μπορεί να περιέχουν πρόσθετα τα οποία προέρχονται από ΓΤΟ (Πίνακας 1), εστιάζεται σε διάφορα θέματα που άμεσα ή έμμεσα ενδιαφέρουν κάθε σκεπτόμενο πολίτη και αφορούν:

1. Την υγεία και ασφάλεια του Καταναλωτή
2. Το περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα του πλανήτη
3. Τις δομές και το μέλλον της γεωργίας
4. Τον έλεγχο του διεθνούς εμπορίου και της παγκόσμιας οικονομίας
5. Τις τοπικές κοινωνίες των αναπτυσσόμενων και υπανάπτυκτων χωρών
6. Τον κοινωνικό ρόλο και τη βιοηθική της επιστήμης και της τεχνολογίας
7. Την οριοθέτηση και ανάληψη ευθυνών σε περίπτωση απρόβλεπτων δυσμενών επιπτώσεων
8. Τη σήμανση και τη νομοθεσία ελέγχου των ΓΤΟ.

Από πού όμως προκύπτουν όλοι οι παραπάνω προβληματισμοί;
Παρακολουθώντας την πορεία από το 1987, όταν ανακοινώθηκε για πρώτη φορά η μοριακή γενετική τροποποίηση φυτικού γονιδιώματος με τη βοήθεια ως φορέα του βακτηρίου Agrobacterium tumefaciens (Barton et al., 1987), έως και την πρώτη κυκλοφορία εμπορικών προϊόντων (Smith et al., 1996), αλλά και τις εξελίξεις που αφορούσαν τις τεχνικές ενσωμάτωσης των «ξένων γονιδίων» στο φυτικό γονιδίωμα, γεννήθηκαν δίκαιες ενστάσεις από μέρους της επιστημονικής κοινότητας αλλά και των καταναλωτικών οργανώσεων περί της ασφαλούς χρήσης των ΓΤ προϊόντων και των επιπτώσεων στην κοινωνία και το περιβάλλον.
Αρχικά οι επιφυλάξεις αναφέρονταν στον τρόπο έκφρασης του «ξένου» γονιδίου στον οργανισμό φορέα, στη χρήση γονιδίων σήμανσης (marker genes), εμπρός και πίσω από τη νουκλεοτιδική ακολουθία του εισαγόμενου γονιδίου, τη θέση ένθεσης καθώς και τη συμμετοχή του γονιδιώματος του φορέα (βακτήριο, ιός) στο αποτέλεσμα της τελικής εισαγωγής. Εξαιτίας αυτών των ενστάσεων αλλά και των βιοδοκιμών που ακολούθησαν, περάσαμε από τους ΓΤΟ οργανισμούς της 1^ης γενιάς (1^st trans-genesis) στους ΓΤΟ της 2^ης γενιάς (2^nd trans-genesis), οι οποίοι χαρακτηρίζονται από την εισαγωγή ομάδας γονιδίων (με τη μορφή κασέτας) χωρίς τη μεσολάβηση φορέα (particle bombardment method) και χωρίς τη χρήση γονιδίων σήμανσης.
Μετά από 15 χρόνια καλλιέργειας και παρουσίας των γενετικά τροποποιημένων φυτικών ποικιλιών ανά τον κόσμο, τα αποτελέσματα, οδηγούν στην 3^η γενιά ΓΤΟ με περιορισμό των εφαρμογών σε επίπεδο εργαστηρίου με σημαντικές όμως καινοτομίες (εδώδιμα εμβόλια, φυτά βιοαποκαταστάτες, βιοενεργειακά φυτά, φυτικές κυτταροκαλλιέργειες παραγωγής ωφέλιμων χημικών και φαρμακευτικών ουσιών, αλλαγή θρεπτικής σύστασης τροφίμων μέσω του molecular farming) (Capell & Cristou, 2004) και την παραγωγή διαγονιδιακών φυτών για εκτεταμένη καλλιέργεια μόνο μετά από μεταφορά γονιδίων εντός του φυτικού γένους ή οικογένειας (cis genesis) μέσω των τεχνικών της Γενετικής Μηχανικής.
Σε κάθε περίπτωση, η χρησιμοποίηση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών και τροφίμων είναι μια σχετικά νέα και επισφαλής επιλογή, τα οφέλη της οποίας είναι ιδιαίτερα σημαντικά όταν αναλύονται σε επίπεδο εφαρμογών αλλά και ως βραχυχρόνιο οικονομικό αποτέλεσμα.
Η ελεγχόμενη αξιοποίησή τους πιθανόν να προσδίδει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα, όμως η εκτεταμένη και ανεξέλεγκτη χρήση τους σε μεγάλη κλίμακα εγκυμονεί απρόβλεπτους κινδύνους με μη αντιστρεπτές συνέπειες για το περιβάλλον και την ήδη δοκιμαζόμενη κοινωνία. Συμπερασματικά προκύπτει ότι η αβασάνιστη υιοθέτηση μιας ενδεχόμενης εκτεταμένης χρήσης, θα αποτελέσει ένα ακόμη πείραμα χωρίς επιστροφή και με μηδενικό σεβασμό για το μέλλον των παιδιών μας (Αrvanitoyannis & Mavromatis, 2008).
Πίνακας 1: Πρόσθετα τροφίμων που μπορεί να προέρχονται από ΓΤΟ

Βιβλιογραφία:

1. Arvanitoyannis I. & A.G. Mavromatis (2008). Plant Genetic Engineering: Horticultural Applications. In: Microbial Biotechology in Horticulture. Eds. Ramesh Ray & Ward O., Science Publishers (vol. 2) pp 85-117
2. Barton K., H. Whiteley and N.S. Yang (1987). Bacillus thurigiensis d-endotoxin in transgenic Nicotiana tabacum provides resistance to lepitopteran insects. Plant Physiol. 85: 1103-1109
3. Capell and Cristou (2004) Progress in plant metabolic engineering. Curr Opin. Biotech. 15: 148-154)
4. Ewen S.W., and A. Pusztai (1999). Effects of diets containing genetically modified potatoes expressing Galanthus nivalis lectin on rat small intestine. The Lancet 354: 1353-1354
5. FAO/WHO (2001). Genetically modified organisms, consumers, food safety and the environment. Food and Agriculture Organization/ World Health Organization Consultation. Ethics Series Rome, Italy.
6. Smith C.J., Watson C.F., Morris P.C, Bird C.R., Seymour G.B., Gray J.E, Arnold C., Tucker G.A., Schuch W. and S. Harding (1990). Inheritance and effect on ripening of antisense polygalacturonase genes in transgenic tomatoes. Plant Mol. Biol. 14 (3): 369-379 www.efsa.eu.int/science/gmo/gmo_guidance/660_en.html

Αθανάσιος Γ. Μαυρομάτης, Επίκουρος Καθηγητής Γενετικής Βελτίωσης φυτών & Κυτταρογενετικής,

Ιωάννης Αρβανιτογιάννης, Καθηγητής Τεχνολογίας Τροφίμων,

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

 

Πηγή: keelpno.gr